Το αγρόκτημα "Μουχταρίνα" και ο πύργος του

[Του Χριστοδούλου Εμμ. Θεοδωροπούλου]

Όσο και αν φαίνεται παράξενο, το δημοσίευμα έχει μεγάλη σχέση με τον περίφημο Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Το Αγρόκτημα «Μουχταρίνα» και ο Πύργος του, βρίσκεται στη θέση «Ντουγρή» βόρεια της λίμνης Τριχωνίδος, περί τα 20 χιλιόμετρα ανατολικά του Αγρίνιου, στο δρόμο προς το Θέρμο. 

Το ερώτημα που γεννάται είναι, τι δουλειά έχει ο Αλή Πασάς στα μέρη μας (κτηματική περιφέρεια Νερομάνας Τριχωνίδος), μια και είναι γνωστόν ότι η
δράση του εμφανίζεται κυρίως στην Ήπειρο, με πρωτεύουσα τα Γιάννενα. Όμως τόσο η τοπική παράδοση, αλλά και η επιστημονική έρευνα, επιμένουν στην παρουσία του σατράπη των Ιωαννίνων, με ιδιοκτησιακά δικαιώματα και στα μέρη μας.


Δίνω μία περιληπτική εικόνα του Αλή Πασά. Παρόλα όσα λέγονται ότι ο Αλή Πασάς ήτο αλβανικής καταγωγής, εκείνο που τον συνδέει με την Αλβανία, είναι ότι γεννήθηκε στο Τεπελένι περί το 1744, από γονείς προερχόμενους από τη Μικρά Ασία, που είχαν εγκατασταθεί στην Αλβανία, πολλά χρόνια πριν από τη γέννηση του Αλή. Πολύ πριν γίνει Πασάς, διεκρίθη στην υπηρεσία του Σουλτάνου και τελικά σε ανταμοιβή των υπηρεσιών του, το 1788 διορίσθηκε Πασάς, περιφερειακός διοικητής, αξίωμα που κράτησε μέχρι τη σφαγή του από τα σουλτανικά στρατεύματα, τον Ιανουάριο του 1822. Διεκρίνετο για την ιδιοφυΐα του και για τη φιλοχρηματία του, την πανουργία του, τη σκληρότητά του και την έντονη ερωτική του ζωή. 

Ο Αλή ήταν πατέρας τριών γιων, του Βελή, του Μουχτάρ και του Σαλίχ. Επηρέασε, χωρίς φυσικά να το επιδιώκει, το «ποθούμενο» των σκλαβωμένων Ελλήνων για ελευθερία και ανεξαρτησία. Οι μισοί από τους πρωτεργάτες της Επανάστασης, μεταξύ των οποίων ο Ανδρούτσος, ο Καραϊσκάκης, ο Πανουργιάς, ο Κίτσος Τζαβέλλας, αλλά και πολιτικές προσωπικότητες με κορυφαίο τον Ιωάννη Κωλέττη, εκπαιδεύθηκαν και αναδείχθηκαν στην Αυλή του Αλή Πασά. 

Από τις αρχές του 19ου αιώνα, είχε υπό τον έλεγχό του όλη σχεδόν την ηπειρωτική Ελλάδα, (εκτός από την Αττική και την Πελοπόννησο), ενώ παράλληλα ήθελε να επεκτείνει τον έλεγχό του και στα Ιόνια νησιά. Το 1803 επέτυχε μετά από σκληρούς αγώνες την ήττα των αντιπάλων του Σουλιωτών, οι οποίοι το 1820 επέστρεψαν στο Σούλι για να στηρίξουν αυτή τη φορά τον Αλή, στον αγώνα του κατά των στρατιών του Σουλτάνου, που τον είχε αποκηρύξει ως αποστάτη. Στο ξεκίνημα του αγώνα το 1821, ο Αλή Πασάς και οι Έλληνες επί ένα σχεδόν χρόνο συνεργάσθηκαν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έως ότου ο πανίσχυρος Πασάς ηττηθεί από το σουλτανικό στρατό.


Η εισαγωγή γίνεται για να τονισθεί η παρουσία του Αλή, όχι μόνο στην Ήπειρο, αλλά και στα μέρη μας επί δεκαετίες και να «δικαιολογηθούν» οι λαϊκές παραδόσεις, γύρω από το Αγρόκτημα και τον Πύργο της «Μουχταρίνας», στην περιοχή Ντουγρή.
Κατά σύντομη αφήγηση του Κων/νου Κεφάλα, τέως Προέδρου της Κοινότητος Νερομάνας: «Ο υιός του Αλή Πασά ο Μουχτάρ, αγαπούσε την κυρά Φροσύνη, που ήταν στο χαρέμι του πατέρα του και γι’ αυτό το λόγο την έπνιξε στη λίμνη των Ιωαννίνων. Ο Μουχτάρ δεύτερος γιος του Αλή, μετά τον πνιγμό της από τον πατέρα του εγκαταστάθηκε στη Ντουγρή, στον Πύργο, που πιθανόν να ήταν έτοιμος από τον Αλή Πασά. Με την Επανάσταση ο Μουχτάρ παραδόθηκε ειρηνικά στον Καραϊσκάκη. Μάλιστα, θρυλείται, ότι ο Μουχτάρ πήγε μαζί με τον Καραϊσκάκη στο Μοναστήρι του Προυσού και μεταβίβασε με έγγραφο (Κιτάπι) το Αγρόκτημα και τον Πύργο στο Μοναστήρι».


Κατά την άλλη λαϊκή παράδοση, την οποία ανέπτυξε ο συγγραφέας Φ. Μπερίκος, στον «Αιτωλοακαρνανικό Τύπο» του Ιουνίου 2014, ο Πύργος έγινε από τον Μουχτάρ. Αφού αναφέρεται ο συγγραφέας στον πνιγμό της κυρά Φροσύνης στη λίμνη των Ιωαννίνων συνεχίζει: «Όταν η κυρά Φροσύνη, κατά κόσμον Ευφροσύνη Βασιλείου, συνήψε ερωτική σχέση με τον Μουχτάρ, όταν εκείνος ήταν 32 ετών. Ο πατέρας του που ποτέ δεν έδειξε να έχει εύνοια απέναντι του, τον «εξόρισε». Φυσικά ο Μουχτάρ φεύγοντας πήρε μαζί του αρκετά χρήματα. Ο Μουχτάρ περνώντας από την «Ντουγρή» μαγεύτηκε τόσο από το τοπίο, που αποφάσισε να μείνει εκεί. 

Έτσι ο Μουχτάρ έφτιαξε τον Πύργο και διαφέντευε ουσιαστικά την επαρχία Τριχωνίδος, από τις κορφές του Παναιτωλικού μέχρι τη λίμνη. Μια μέρα, περνώντας ο Μουχτάρ από την Παλιοκαρυά (Ζακόνινα τότε) είδε μια όμορφη κοπέλα, την Ελένη, να θερίζει. Η Ελένη δε θέλησε να τον ακολουθήσει, αλλά ούτε και μπορούσε να αντισταθεί στον πανίσχυρο Μουχτάρ. Ακολούθησε η Ελένη τον Μουχτάρ, που της αποκάλυψε που έχει κρυμμένο το θησαυρό του. Η Ελένη είχε επαφές με τους καπεταναίους, στους οποίους αποκάλυψε το ακριβές σημείο του θησαυρού. 

Τελικώς, κατά την ως άνω εκδοχή, ο θησαυρός κατέληξε στο Μοναστήρι του Προυσού».
Αυτονόητον, ότι σε καμιά περίπτωση θα έφθανα στο σημείο, να μην αξιολογήσω τις ως άνω λαϊκές παραδόσεις στην παρούσα εργασία μου, γιατί σ’ αυτές υπάρχει αλήθεια. Αντιπαραθέτω τώρα τις επιστημονικές απόψεις, που έχω υπόψη μου, για το Αγρόκτημα της «Μουχταρίνας» και τον Πύργο του. Δίνω το λόγο στην ερευνήτρια, αείμνηστη Λένα Γιαννακοπούλου - Τριανταφυλλίδη και σε όσα ανέπτυξε στο Β’ Διεθνές Ιστορικό και Αρχαιολογικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας, το Μάρτιο του 2003, που έγινε στο Αγρίνιο.

«Οι πηγές δεν αποσαφηνίζουν τον αρχικό κάτοχο του Πύργου (σημ. και του γύρω χώρου). Εμμέσως βέβαια, αυτό υποδηλώνεται από την ονομασία του ζευγοστασίου (Μουχταρίνα) που απαντάται συχνά στις πηγές. Η προφορική παράδοση από το άλλο μέρος αναφέ- ρεται στον κτήτορα, που ονομάζεται Μουχτάρ, υπό δύο μάλιστα εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή ο Πύργος προϋπήρχε των Ορλοφικών και ανήκε σε Οθωμανό αξιωματούχο ονόματι Μουχτάρ. Κατά την περίοδο της Επανάστασης επί Ορλώφ (1770, Ναυάρχου της Μεγάλης Αικατερίνης της Ρωσίας), οι επαναστάτες προσέβαλαν και πυρπόλησαν τον Πύργο, που έγινε παρανάλωμα του πυρός με τα γεννήματά του, το κρασί και το λάδι του, ενώ κατέσφαξαν τους Τουρκαλβανούς φρουρούς, στον τόπο όπου βρίσκεται σήμερα το νεκροταφείο του χωριού Παντάνασσα. Μία κρυπτοχριστιανή χανούμισσα, ονόματι Ελένη, που ακολούθησε τους επαναστάστες, κατέφυγε σε μοναστήρι, που έκτισε με χρήματα από τον θαμμένο θησαυρό του Μουχτάρ. Μετά την Επανάσταση (επί Ορλώφ), του 1770 - 1774, ο Πύργος ανοικοδομήθηκε».

Κατά την β’ εκδοχή: «Ο Πύργος ανήκε σε κάποιο Μουχτάρ Τουρκαλβανό της εποχής του Αλή Πασά, νομέα των γύρω γαιών. Γι’ αυτό και το γύρω από τον Πύργο αγρόκτημα έλαβε την ονομασία Μουχταρίνα, που κατά παραφθορά έγινε «Μαχταρίνα». Το κτίριο προφανές είναι, παλαιότερο του 18ου αιώνα. Η κατασκευή του μπορεί να αναχθεί στο τελευταίο τέταρτο του 17ου αι., τότε που οι Οθωμανοί αξιωματούχοι μετά το πέρας του πολέμου σταθεροποιούσαν πλέον την παραμονή τους στις Οθωμανικές γαιοκτησίες.

Η β’ εκδοχή της τοπικής παράδοσης συγκλίνει και προς τα στοιχεία των πηγών. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι στα τέλη του 18ου αι. ο Πύργος και το γύρω κτήμα βρισκόταν υπό την κατοχή του Αλή Πασά που μετέρχονταν όλες τις μεθόδους ιδιοποίησης και έκανε τις επιλογές του για τους τύπους των γαιών. Δε χωρεί αμφιβολία ότι εποφθαλμιούσε τους αγρούς του Σουμπονίκου (Νερομάνας) με τα πλούσια νερά και τα υποστατικά (λιτροβιά, υδρόμυλους)».
Ο Αλή Πασάς, κύριος του Πύργου και του Αγροκτήματος της Μουχταρίνας, κυριολεκτικά «έπαιζε» με τις ιδιοκτησίες του. Έτσι αποφασίζει να δωρίσει τη «Μαχταρίνα» στον προσηλωμένο στα συμφέροντά του, προεστό της Ευρυτανίας Χατζόπουλο. Η δωρεά υπαγορεύεται και από λόγους έκτακτης ανάγκης. Το κτήμα έμεινε ακέφαλο, γιατί ο μισθωτής Μουχτάρ είχε δολοφονηθεί από τους κλέφτες και Τούρκος μισθωτής θα ήταν δύσκολο να επαναγκατασταθεί εκεί. Ο Χατζόπουλος έσπευσε να πωλήσει τη «Μουχταρίνα» στο Μοναστήρι του Προυσού, κατά το Κτηματολόγιο της Ιεράς Μονής.

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να βγάλω το συμπέρασμα, πως η παράδοση - εκδοχή ότι το όνομα «Μουχταρίνα» εδόθη στο αγρόκτημα και τον πύργο του, από τον υιό του Αλή Πασά, ονόματι Μουχτάρ, πρέπει να αποκλείεται. Το Μουχτάρ στην τουρκική γλώσσα, υποδηλώνει και κοινοτικό αξίωμα, ένα είδος κοινοτάρχου. Λόγω της παρουσίας του Αλή Πασά στην εύφορη περιοχή Σουμπονίκου (σημερινή Νερομάνα), η λαϊκή παράδοση θέλει τα τοπωνύμια «Μουχταρίνα» (και κατά παραφθοράν «Μαχταρίνα) να προέρχεται από τον Μουχτάρ, υιό του φερομένου ως εξορισθέντος από τον πατέρα του, Αλή. Παρά την «αληθοφάνεια» της λαϊκής παράδοσης δεν μπορεί να γίνει δεκτή. Αλλά και μετά την Τουρκοκρατία το αγρόκτημα και η περιοχή του, δεν απέβαλαν το όνομα «Μουχταρίνα» ή «Μαχταρίνα», ο δε πύργος, λόγω της θέσης του ήταν διακομιστικός σταθμός, για την επικοινωνία και κυρίως για τη διακίνηση σιτηρών, λαδιού και τροφίμων, καθώς και κτηνοτροφικών προϊόντων από τα ποίμνια της Μουχταρίνας προς το Μοναστήρι του Προυσού.

Είναι αξιοσημείωτο, ότι με το διάταγμα της Αντιβασιλείας επί εποχής Όθωνα, περί διαλύσεως μονών και μετοχίων (1845), διατηρείται το μετόχι της Ιεράς Μονής Προυσού «Μουχταρίνα». Έτσι χάρη στην οικονομική επιφάνεια της Ι.Μ. Προυσού διασώθηκε η «Μουχταρίνα» και τα άλλα γύρω μετόχια.

Κλείνω την εργασία μου, αναφερόμενος στην εξαίρετη εργασία, έτους 1966, του Κώστα Α. Τσαρούχη, από τη Νερομάνα, με τον τίτλο «Ό,τι ξέρω για τον τόπο μου». Ο συγγραφέας σε γενικές γραμμές συμφωνεί με την ως άνω εργασία της Λένας Γιαννακοπούλου - Τριανταφυλλίδη και φέρει στη δημοσιότητα το από 2.1.1922 Υπόμνημα ενοικιαστών Μοναστηριακών Κτημάτων των Κοινοτήτων Γουρίτσης (Μυρτιάς), Σουμπονίκου (Νερομάνας) και Μανδανίσσης (Παντάνασσας) προς το Υπουργείο Γεωργίας, με το οποίο ζητούν την απαλλοτρίωση του Αγροκτήματος Μουχταρίνας για αποκατάσταση ακτημόνων. Επηκολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή τον Αύγουστο 1922 και οι έντονες πιέσεις για απαλλοτρίωση Μοναστηριακών κτημάτων προς αποκατάσταση ακτημόνων και προσφύγων, θυμάτων της Μεγάλης Εθνικής Καταστροφής. Έτσι το 1929 απαλλοτριώθηκε το αγρόκτημα και έμειναν μόνο περί τα 52 στρέμματα ελαιοστασίου στην ιδιοκτησία της Ιεράς Μονής Προυσού, αρκετά δε από τα ελαιόδενδρα ανήκουν, κατά το νομικό σύστημα της εμφυτεύσεως σε ιδιώτες, τα οποία σιγά - σιγά εξαγοράζει το Μοναστήρι. Ο πύργος, που είναι εκτός της ιδιοκτησίας του Μοναστηριού, ευρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση και είναι άγνωστον, αν και πότε θα υπάρξει οικονομική ευχέρεια, για αποκατάστασή του, μια και «περικλείει» μέρος της ιστορίας του τόπου μας.



πηγή κειμένου http://www.epoxi.gr/

Σημείωση:Το κείμενο του συγγγραφέα πρωτοδημοσιεύτηκε στη "Ρίζα των Αγρινιωτών"