Το έθιμο με τα πολυσπόρια στα Εισόδια της Θεοτόκου

 

Ο λαός μας που αναμένει να έρθει η χειμερινή περίοδος, τηρεί ορισμένα έθιμα, για να έρθει καλή και παραγωγική σπορά…

Mε αρκετές παραλλαγές σε ολόκληρη την χώρα φτιάχνονται τα πολυσπόρια στη

γιορτή της Παναγίας της Πολυσπορίτισσας ή Μεσοσπορίτισσας, δηλαδή στα Εισόδεια της Θεοτόκου, στις 21 Νοεμβρίου ή του Αγίου Ανδρέα στις 30 Νοεμβρίου.

Πρόκειται για ένα έθιμο όπου τα αγροτικά νοικοκυρία κάνουν μια προσφορά στη γη, ακριβώς αυτή την εποχή που είναι ταυτισμένη με τη σπορά, και είναι η συνέχεια αρχαιότατου εθίμου που ονομαζόταν πανσπερπία, δηλαδή όλοι οι σπόροι, μ’ άλλα λόγια πολυσπόρια.

Η προσφορά αυτή του αγροτικού ανθρώπου, ένα είδος αναίμακτης θυσίας, γίνεται προς τη γη, τη βασική πηγή των αγαθών που εξασφαλίζουν την επιβίωσή του. Οι αρχαίοι μας πρόγονοι τη λάτρευαν στο πρόσωπο της Θεάς Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης, που με την ευρηματική πλοκή του ο μύθος τη φέρνει στον Κάτω κόσμο, στο κέντρο της γης δηλαδή, εκεί που πέφτει ο σπόρος για να βλαστήσει και να θρέψει τον άνθρωπο.

Αν γυρίσουμε το βλέμμα μας πίσω απ’ αυτή τη λεπτή γραμμή και αναζητήσουμε τη συμβολική σημασία της «μισοσπορίτισσας» πέρα από την καθαρά θρησκευτική της διάσταση, θα ανακαλύψουμε ότι η γιορτή τοποθετείται στα μέσα περίπου της γεωργικής περιόδου, όταν οι πρώτοι καρποί – σημάδια για τη σοδειά έχουν αρχίσει να φαίνονται, και ο αγρότης εκφράζει την ευγνωμοσύνη του για όσα μέχρι τότε του έχει δώσει η μάνα γη και την ελπίδα ότι οι καρποί που κρύβει μέσα της και θα δώσει στη συνέχεια, θα επαρκέσουν για το υπόλοιπο του χρόνου. «Μισό ‘φαγα, μισό ‘σπειρα, μισό ‘χω να περάσω» είναι το λαϊκό σύνθημα της γιορτής.

Σαν θρησκευτική ημέρα η γιορτή της Παναγίας είναι η ημέρα που οι γονείς της Παναγίας οδήγησαν την Παναγία στον Ναό (είσοδος) και την παρέδωσαν στους ιερείς του Ναού.

Την ημέρα αυτή σε πολλές περιοχές της Ελλάδας όπως στην Αιτωλοακαρνανία, την Ήπειρο, την Θεσσαλία και την Θράκη έβραζαν «πολυσπόρια» ή «μπόλια» ή ακόμη και «μπουρμπουρέλια». Στις περιοχές αυτές έβραζαν σιτάρι στο οποίο πρόσθεταν ζάχαρη, σταφίδες και ξηρούς καρπούς, πανηγυρικά κόλλυβα, που τα μοίραζαν στον κόσμο. Τα έθιμα αυτά δείχνουν μαγικό-παραγωγικές ενέργειες της εποχής, που τελειώνει η σπορά και αναμένεται η βλάστηση. Τα πολυσπόρια είναι βρασμένα δημητριακά ανακατεμένα με όσπρια, μία πανσπερμία από σιτάρι, κριθάρι, καλαμπόκι, κουκιά, ρεβίθια, φασόλια και φακές. Την παραμονή της γιορτής τα πήγαιναν στην εκκλησία για να ευλογηθούν.

Μετά την ευλογία της Παναγίας ένα μικρό μέρος από τα όσπρια αυτά βράζονταν όλα μαζί στην κατσαρόλα και αποτελούσαν το φαγητό εκείνης την ημέρας, ενώ την υπόλοιπη ποσότητα την έσπερναν στα χωράφια τους.

Το έθιμο της Παναγιάς της Πολυσπορίτισσας όπως το καταγράφει ο Φίλιππος Βρετάκος («Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των»): «Ονομάζουν όμως αυτήν και Πολυσπορίτισσα (Ευρυτανία, Δυτ.Μακεδονία, κ.α.), επειδή την ημέραν αυτήν, κατά το έθιμον, έβραζαν εντός χύτρας «πολυσπόρια», ήτοι διαφόρους δημητριακούς καρπούς και όσπρια, ως σιτάρι, αραβόσιτον (καλαμπόκι), λαθούρια, ρεβίθια, φασόλια, κουκκιά κ.τ.λ., τα οποία εμοίραζαν εις τον κόσμον «για τα χρόνια πολλά», δια να εξασφαλίσουν δηλαδή κατά το ερχόμενο έτος την αφθονίαν των καρπών. […] μοιράζουν δηλαδή «απαρχές» και θυμίζουν τα αρχαία «Πυανέψια» του ίδιου περίπου μήνα». 

Επίσης ο Δημ.Λουκόπουλος («Γεωργικά της Ρούμελης», Αθήναι 1938, σ.171) αναφέρει: «Την 21ην Νοεμβρίου, οι γεωργοί γιορτάζουν την πολυσπορίτισσα ή Μεσοσπορίτισσα. Πολυσπορίτισσα λένε, γιατί σε πολλά χωριά παίρνουν πολυσπόρια (σιτάρι, καλαμπόκι, κουκκιά, κ.λ.π.) και πάνε στην πηγή, τα ρίχνουν μέσα και λένε: όπως τρέχει το νερό, να τρέχη το βιό. Παίρνουν νερό και γυρίζουν. Επίσης τη μέρα αυτή αντίς άλλο φαγητόι βράζουν τα πολυσπόρια, τρώνε και μοιράζουν και σε δικούς τους για χρόνια πολλά. Μεσοσπορίτισσα, όπως λένε, το είπαν με το να μεσιάζη τότε η πρώιμη σπορά τους. Κι αυτή τη μέρα βασιλεύει η πούλια, αν τύχη ξαστεριά. Κι όπως θα κάμη αυτήν τη μέρα, θα κάμη και τις σαράντα κατοπινές μέρες».

Εκτός από τις 21 Νοεμβρίου και τα Εισόδια της Θεοτόκου, το σημαντικό έθιμο των γεωργών το συναντάμε και ανήμερα του Αγίου Ανδρέα για να αντρειωθούν τα σπαρτά τους.

“Σ’τσι τριάντα, τ’αγι’ Αντριός
αντρειεύει ο καιρός”

Δεν αντρειεύει μονάχα το κρύο, αλλά και τα σπαρτά κι όλα τα ζωντανά. Για αυτό κι οι αγρότες συνήθιζαν και τούτη τη μέρα να ετοιμάζουν «πολυσπόρια» για να τα διαβάσει ο παπάς και «να πάει καλά η χρονιά με πλούσια μπερεκέτια».

Αλλού πάλι, από την παραμονή της εορτής του και για τρεις συνεχόμενες βραδιές, οι νοικοκυρές έριχναν στα κεραμίδια του σπιτιού βρασμένο στάρι και καλαμπόκι, λέγοντας «Αντρά, Αντρά ν’αντρώσ’ν τα στάρια και τα καλαμπόκια μας».

Είναι όσπρια, συνήθως φακές, καλαμπόκια, φασόλια κλπ., τα οποία, τα μουλιάζουν το προηγούμενο βράδυ και τα βράζουν όλα μαζί. Καμιά φορά τα σερβίρουν με ξηρούς καρπούς στο ίδιο πιάτο (ενίοτε, βράζουν και σιτάρι, προσθέτοντας ζάχαρη και σταφίδες, δηλαδή φτιάχνουν πανηγυρικά κόλλυβα).

Σαν έθιμο εντοπίζεται ιδίως στην Αιτωλοακαρνανία, αλλά και στην Ήπειρο και την Αχαΐα. Σε όλες τις παραπάνω περιοχές οι κάτοικοι φτιάχνουν «μπόλια» ή «πολυσπόρια» ή «αντραλούσια», τα οποία πηγαίνουν στην εκκλησία, για να ευλογηθούν, και μετά τα μοιράζουν σε συγγενείς και φίλους .

Στην Ήπειρο συγκεκριμένα είθισται να λέγεται ότι «Τα μοιράζουν στα σπίτια, για ν’ αντρειωθούν τα σπαρτά». Παραδοσιακά λοιπόν, και εμείς θα φτιάξουμε τα «πολυσπόρια» μας και θα τα συνοδεύσουμε με ωραίες μικρές παραδοσιακές πυρομάδες.

Τα πολυσπόρια της Παναγίας, όσο και αυτά του Αγίου Ανδρέα, δεν είναι άσχετα με τα Πυανέψια ή τους Χύτρους της αρχαιότητας. Τα Πυανέψια ήταν γιορτή αφιερωμένη στον Απόλλωνα, κατά τη διάρκεια της οποίας πρόσφεραν στο θεό τους πρώτους καρπούς της σοδειάς (τις απαρχές των καρπών). Η ονομασία της γιορτής προέρχεται από την λέξη πύαμος (= κύαμος, κουκί) και το ρήμα ἕψω, που σημαίνει βράζω, μαγειρεύω. Κατά τα Πυανέψια έβραζαν σπόρους κάθε είδους. Πανσπερμία ετοίμαζαν και κατά τους λεγόμενους «Χύτρους», τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, γιορτή αφιερωμένη στον ψυχοπομπό Ερμή και τους νεκρούς. Κάθε σπίτι την ημέρα αυτή μαγείρευε μέσα σε χύτρες διάφορους σπόρους. Κανένας ζωντανός δεν έτρωγε από το φαγητό αυτό που προοριζόταν για τον Ερμή και τους νεκρούς, των οποίων οι ψυχές πίστευαν ότι την ημέρα αυτή ανέβαιναν στον επάνω κόσμο.

Ο λαϊκός άνθρωπος θεωρούσε τη στέγη έδρα δαιμόνων, δυσμενών ή ευμενών, αλλά οπωσδήποτε επικίνδυνων για τους ενοίκους του σπιτιού. Στη στέγη σύχναζαν και οι Καλικάντζαροι του Δωδεκαημέρου. Η ρίψη πολυσπορίων πάνω στη στέγη είναι ενέργεια εξευμενισμού των δαιμόνων που βρίσκονται εκεί. Τη λαϊκή πεποίθηση για την ύπαρξη δαιμόνων πάνω στη στέγη επιβεβαιώνουν και μερικά από τα έθιμα του γάμου.

– H ΣΥΝΤΑΓΗ –

Υλικά

Φασόλια κόκκινα-φακές-ρεβύθια-σιτάρι (όλα μαζί μισό κιλό)
1 κιλό καλαμπόκι άσπρο
1 κούπα καρύδια χοντροκομμένα
Λίγη κανέλα και ζάχαρη για το πασπάλισμα

Εκτέλεση

Βάζουμε το καλαμπόκι στο νερό να μουλιάσει. Καλό είναι να το βάλουμε από το βράδυ. Σε περίπτωση που δεν βάλουμε το καλαμπόκι να μουλιάσει, βάζουμε όλα τα υλικά να βράσουν στην χύτρα με λίγο αλάτι για 1 + 1/2 ώρα και όταν βράσουν και χυλώσουν και μείνουν με λίγο ζουμάκι τα σερβίρουμε πασπαλισμένα με κανέλα και ζάχαρη.